CZWARTKI ZE SZTUKĄ – dr Elżbieta Matyaszewska „Raj ziemski i grzech pierworodny w sztukach plastycznych”

Spotkanie 
w czwartek 9 listopada 2017 r. o godz. 18.00

Wstęp wolny

CZWARTKI ZE SZTUKĄ

Spotkanie z historykiem sztuki

dr Elżbietą Matyaszewską

BIBLIA W OBRAZACH
Raj ziemski i grzech pierworodny w sztukach plastycznych

„A zasadziwszy ogród w Eden na Wschodzie, Pan Bóg umieścił tam człowieka, którego ulepił” – czytamy w Księdze Rodzaju (Rdz 2, 8) opisującej dalsze dzieje człowieka, powołanego do życia przez Stwórcę. Opisany na kartach Ksiąg Objawionych raj został określony słowem „eden”, pochodzącym z języka sumeryjskiego i oznaczającym równinę stepową bądź miejsce żyzne i zadrzewione. W starożytnej, greckiej wersji Biblii rejon ten nazywano „paradeisos” – od tego słowa powstało określenie „raj ziemski”. Źródła biblijne nie podają wprawdzie dokładnego usytuowania owego raju, ale niektórzy badacze, na podstawie pewnych, geograficznych wskazówek zawartych w jego opisie uznali, że mógł się on znajdować w okolicach Zatoki Perskiej, inni sytuowali go u źródeł Gangesu w Indiach, a jeszcze inni – u początków Eufratu w Armenii. Niezależnie jednak od teorii geograficznych, w tradycji malarskiej twórcy z kręgów północnych najczęściej ukazywali Eden w scenerii leśnej i dość dzikiej, natomiast ci, wywodzący się z Południa, przedstawiali raj jako zieloną oazę usytuowaną w pustynnym krajobrazie. Szczęśliwy, wolny od trosk czas, spędzany przez pierwszych ludzi pośród fantastycznej roślinności oraz mnogości zwierząt i ptaków, bez obawy przebywających w ich towarzystwie próbowało przedstawić bardzo wielu artystów – niezależnie od epoki stylowej zawsze są to obrazy ukazujące bogactwo przyrody oraz beztroskę mieszkających tam Adama i Ewy.
Jednakże, idąc dalej tropem treści zawartych w Księdze Rodzaju, dowiadujemy się, że w owej ziemskiej krainie szczęśliwości przebywali oni do momentu gdy, za namową podstępnego szatana, sprzeciwili się woli Boga, złamali Jego zakaz i zjedli owoc z drzewa wiadomości dobrego i złego. Okazując Bogu nieposłuszeństwo, popełnili pierwszy w dziejach świata grzech, którego skutki okazały się katastrofalne dla nich i w konsekwencji — dla całej ludzkości. Grzech pierworodny stał się, mimo swoistej grozy, dość popularnym tematem wśród artystów wielu epok i kręgów kulturowych. Najczęściej przedstawiali oni Adama i Ewę, stojących obok drzewa z wiszącymi nań owocami i owiniętym wokół pnia wężem. W większości kompozycji nie widać jeszcze tego, co miało nastąpić później — zgodnie opisem zawartym w Biblii, wszystkich uczestników owego aktu nieposłuszeństwa Bóg srogo ukarał — węża skazał na pełzanie po ziemi, kobietę na rodzenie potomstwa w bólu, a mężczyznę na trud ciężkiej i mozolnej pracy. Na koniec, parę niewdzięcznych prarodziców wypędził z raju ziemskiego, na zawsze zamykając przed ludźmi jego bramy, o czym czytamy w kolejnych wersach Księgi Rodzaju – „Wygnawszy zaś człowieka, Bóg postawił przed ogrodem Eden cherubów i połyskujące ostrze miecza, aby strzec drogi do drzewa życia” (Rdz 3, 24). Obrazy, z wyrzucanymi z raju pierwszymi ludźmi powstawały w wielu ujęciach od średniowiecza, poprzez sztukę nowożytną aż do współczesności. Nieco rzadziej artyści podejmowali temat ich naznaczonego trudnościami życia oraz mozolnej pracy, po tym, jak zamieszkali już poza Edenem. Jeśli się pojawiały, były to najczęściej kompozycje przedstawiające pracującego w polu Adama oraz otoczoną dziećmi Ewę, trzymającą w dłoni wrzeciono, bądź przygotowującą dla wszystkich posiłek.
Następną, po wypędzeniu z raju, opowieścią dotyczącą naszych prarodziców była historia ich dwóch synów – Kaina i Abla oraz pierwszego w dziejach ludzkości zabójstwa, a ściślej – bratobójstwa. Ten temat wśród artystów zyskał rangę wyjątkowej inspiracji i był podejmowany niemal we wszystkich epokach artystycznych, zarówno w malarstwie, jak i w rzeźbie. Do XIX wieku przedstawiano głównie moment zabójstwa, dopiero twórcy romantyczni zaczęli poświęcać swą uwagę Kainowi, obrazując dramat odrzucenia oraz wiecznej tułaczki jego samego i potomków.