Z czym mierzą się uzdolnieni uczniowie i jak ich wspierać? – Okiem eksperta UMCS

Zdolności i uzdolnienia znajdują się w kręgu zainteresowań specjalistów wielu dyscyplin naukowych. Choć od dawna są przedmiotem rozważań i refleksji, to wiedza dotycząca tych właściwości psychofizycznych człowieka nadal nie została wyczerpująco przedstawiona z perspektywy teoretycznej i praktycznej. Problematyka zdolności i uzdolnień zajmuje szczególne miejsce w psychologii i pedagogice. Istotne znaczenie ma bowiem zarówno identyfikacja uczniów z wyjątkowym potencjałem, jak i ich odpowiednie kształcenie oraz wychowanie.

Zdolności i uzdolnienia

Współczesne podejście do zdolności i uzdolnień ujmowane jest w koncepcjach interakcyjnych (odnoszących się bezpośrednio do wybitnych zdolności. Koncepcje te opierają się przede wszystkim na interakcji pomiędzy określonymi czynnikami) i powinno być rozpatrywane w wielu kontekstach. Pomimo wysokiego potencjału niektóre osoby zdolne nie potrafią go w pełni wykorzystać i osiągnąć zamierzonych celów. Zjawisko to jest określane „syndromem nieadekwatnych osiągnięć szkolnych”.
W związku z tym badacze coraz częściej wychodzą z założenia, że o zdolnościach decydują nie tylko właściwości intelektualne człowieka, ale też współdziałanie różnorodnych cech.

W ujęciu psychologicznym zdolności są traktowane jako indywidualne właściwości człowieka, które mają istotne znaczenie w kształtowaniu określonych nawyków, umiejętności czy sprawności.
Są prezentowane w kontekście różnic indywidualnych i decydują o tym, że różne osoby – pomimo tej samej motywacji i podobnych warunków zewnętrznych – uzyskują różnorodne efekty w uczeniu się czy w działaniu. Zdolności nie można sprowadzić do wykształconych nawyków, ale to na ich podłożu jednostka może rozwijać i kształtować kompetencje, umiejętności oraz różnego rodzaju sprawności.
Z kolei uzdolnienia to zdolności kierunkowe (uzdolnienia specjalne, talent), które pozwalają na uzyskanie wysokich osiągnięć w danej dziedzinie np. matematyce, muzyce czy plastyce. W związku
z tym wymienia się m.in. uzdolnienia matematyczne, muzyczne, plastyczne itp.

W literaturze przedmiotu można spotkać pojęcia wywodzące się z języka angielskiego: skills, ability, giftedness stosowane na określenie zdolności, które ujawniają się podczas wykonywania różnego rodzaju czynności, adaptacji do otoczenia. Przykładowo pojęciem gifted określa się inteligencję ogólną, zaś talented dotyczy zdolności specjalnych, przejawiających się w konkretnej dziedzinie aktywności człowieka.

Zdolności i uzdolnienia specjalne różnią się pod względem mechanizmów i kontekstu rozwojowego. Uzdolnienia specjalne, w odróżnieniu od zdolności ogólnych, często są utożsamiane z inteligencją i manifestują się bardzo wcześnie, a ich rozwój ma charakter indywidualny. Termin „cudowne dzieci” używany jest na określenie zdolności ujawniających się do 13. roku życia, które umożliwiają dzieciom aktywność na poziomie podobnym do osiągnięć uzdolnionych osób dorosłych. W literaturze z zakresu zdolności i uzdolnień pojawia się też pojęcie „talent”, zaś niektórzy badacze posługują się terminem „geniusz”, określając nim osoby o wybitnych zdolnościach intelektualnych lub specjalnych i jednocześnie przejawiające wysoki poziom zdolności twórczych, dzięki czemu mogą przyczyniać się do rozwoju nowych i odkrywczych idei.

Uzdolnienia a trudności rozwojowe

Współcześnie mówi się również o jednostkach podwójnie wyjątkowych. Posiadają one szczególne zdolności przy jednoczesnych trudnościach rozwojowych, jak m.in. ADHD, zaburzenia emocjonalne, spektrum zaburzeń autystycznych (ASD), niepełnosprawność fizyczna, trudności w uczeniu się.
Badacze analizują także zjawisko określane jako „syndrom savant”.  Stosuje się je w stosunku do osób, które – pomimo głębokiej niepełnosprawności – posiadają ponadprzeciętne zdolności w wąskich dziedzinach aktywności (zwłaszcza w matematyce, muzyce, sztuce oraz często w zakresie pamięci). Sawantyzm występuje u ponad 0,06% osób z niepełnosprawnościami w populacji. Objawia się równoczesną niepełnosprawnością intelektualną (większość sawantów posiada IQ w zakresie 40–70 punktów) i wybitnym talentem w co najmniej jednej z dziedzin – mnemonice, sztuce, muzyce czy arytmetyce i obliczeniach kalendarycznych.

Jak wspierać uzdolnioną młodzież?

Współczesne cele edukacji koncentrują się na wielostronnym rozwoju ucznia. Wskazuje się też na konieczność stwarzania szczególnych warunków osobom ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi – do grupy tej zalicza się dzieci oraz młodzież zdolną i uzdolnioną. Coraz częściej zwraca się uwagę na potrzebę modernizacji programów nauczania oraz metod pracy z uczniami utalentowanymi. Optymalizacja rozwoju zdolności i uzdolnień ma bowiem istotne znaczenie dla postępu cywilizacyjnego i współczesnej kultury. Rozwój potencjału człowieka jest możliwy poprzez identyfikację zdolności, wspieranie ich za pomocą odpowiednich oddziaływań edukacyjnych, uwzględniających wpływy środowiska oraz indywidualną aktywność i zaangażowanie we wprowadzanie zmian w swoim życiu.

Wciąż jednak nie poświęca się uczniom zdolnym i uzdolnionym wystarczającej uwagi, nie dostrzega się też złożoności i specyfiki ich funkcjonowania. Współczesne badania wskazują, że osoby o ponadprzeciętnych zdolnościach i uzdolnieniach nie zawsze w pełni wykorzystują swój potencjał, a na drodze do realizacji zamierzonych celów doznają wielu porażek i rozczarowań.

W procesie rozwoju zdolności ogromne znaczenie mają zarówno właściwości poznawcze, jak i osobowość oraz sfera emocjonalno-motywacyjna. Istotną rolę dla kształtowania uzdolnień odgrywa również specyfika szkoły oraz relacja nauczyciel – uczeń. Badania wskazują, że uczniowie uzdolnieni artystycznie wymagają większej uwagi i troski ze względu na to, że charakteryzują się odmienną specyfiką funkcjonowania, zwłaszcza w sferze emocjonalnej i społecznej. W związku z tym w ich rozwoju mogą pojawiać się zagrożenia związane z poczuciem niezrozumienia przez otoczenie, doświadczanie izolacji, osamotnienia i konfliktów wewnętrznych. Aktywność osób uzdolnionych artystycznie często jest związana z indywidualnym poszukiwaniem sposobów wyrażania siebie, nierzadko w sposób innowacyjny i niekonwencjonalny. Konieczność dostosowania się do sztywnych ram i wymagań może sprawiać im trudność.

Rozwijanie uzdolnień wymaga jednocześnie dyscypliny, sumienności i wielogodzinnej pracy, co może prowadzić do skłonności perfekcjonistycznych i nieadekwatnej oceny własnych możliwości. U osób uzdolnionych występuje asynchronia rozwojowa, która związana jest z nadwrażliwością w sferze emocjonalnej oraz złożonością przeżyć w sferze sensorycznej, intelektualnej, wyobrażeniowej i psychomotorycznej. Wymaga ona także odpowiedniego podejścia ze strony rodziców, wychowawców oraz nauczycieli. Osoby z asynchronią często popadają w konflikty ze środowiskiem zewnętrznym, są nieprzystosowane do otoczenia, charakteryzują się zmiennością nastrojów, otwartością, szczerością, bogactwem wyobraźni i fantazji, wzmożoną wrażliwością.

Rola nauczyciela

Obserwując rozwój dziecka już od najmłodszych lat można identyfikować jego zdolności i uzdolnienia. Jednak wnikliwa diagnoza i ocena umiejętności oraz potencjału jednostki dokonuje się w przedszkolu, a następnie w szkole. Wówczas określone kompetencje i poziom zdolności danej osoby porównuje się z jej rówieśnikami. Znaczącą rolę w tym przypadku odgrywa przede wszystkim nauczyciel, który powinien koncentrować się na identyfikacji zdolności oraz uzdolnień swoich uczniów, poszukiwaniu sposobów ich rozwijania w szkole i poza nią, analizowaniu strategii rozwiązywania problemów wychowawczych, które mogą być wynikiem zróżnicowanych możliwości rozwojowych poszczególnych osób. Kształcenie uczniów zdolnych i uzdolnionych wiąże się z wielokierunkowością oddziaływań w różnych obszarach. Dotyczy to uczenia konkretnych umiejętności, stymulacji rozwoju poszczególnych uzdolnień (np. matematycznych, muzycznych, plastycznych, literackich), oddziaływania na sferę wartości oraz styl życia ucznia zdolnego.

W badaniach dotyczących spostrzegania nauczycieli przez ich uczniów zdolnych stwierdzono, że istotne znaczenie mają właściwości osobowości. Dobry nauczyciel zdaniem uczniów to taki, który jest życzliwy, jasno komunikuje określone treści, wykazuje się pasją, ma poczucie humoru oraz potrafi przekazywać wiedzę, pozostając z uczniem w dobrym kontakcie. Uczniowie zdolni cenią sobie zaangażowanie nauczyciela w proces edukacji, umiejętności motywowania ucznia do pracy oraz chęć dzielenia się własnym doświadczeniem.

Psycholog Krystyna Mierzejewska-Orzechowska w oparciu o doświadczenia w pracy terapeutycznej z uczniami uzdolnionymi podkreśla, że nauczyciel przede wszystkim powinien wspierać rozwój uczniów (który często przebiega w sposób nieharmonijny), być uważny na wskazówki ucznia i nie narzucać swojego zdania, wspólnie z nim określać zadania i cele, do których ma dążyć w przyszłości. Powinien również mieć świadomość dużej wrażliwości jednostek szczególnie zdolnych, aby móc je wspierać oraz dostrzegać w nich mocne strony, motywować do działania, szanować wolność i niezależność ucznia.

Biorąc pod uwagę powyższe cechy nauczyciela, które przyczyniają się do optymalizacji rozwoju uczniów zdolnych, można nazwać go ekspertem, mentorem oraz mistrzem. Mistrzostwo przejawia się nie tylko w wiedzy i odpowiednich kwalifikacjach, ale w dojrzałości osobowości, mądrości życiowej, otwartości, tolerancji oraz akceptacji indywidualności. Kształcenie ucznia zdolnego nie jest łatwym zadaniem ze względu na jego wyjątkowość, specyfikę funkcjonowania w różnych sferach oraz dyssynchronię lub asynchronię rozwojową, która wiąże się z dysproporcjami w rozwoju różnorodnych funkcji psychicznych.

Stres a kształcenie w szkołach artystycznych

Kształcenie w szkołach artystycznych różni się od tego w szkołach ogólnokształcących. Dlatego też uczniowie uzdolnieni mogą odczuwać stres spowodowany przemęczeniem, występami przed publicznością, egzaminami i brakiem wsparcia ze strony nauczycieli lub osób najbliższych. Potrzeba dążenia do sukcesu może przyczyniać się również do rywalizacji oraz pogłębiania i wysokiego poziomu stresu. Konieczność ekspozycji społecznej, będąca elementem wpisanym np. w kształcenie muzyczne, wiąże się z odczuwaniem lęku przed oceną ze strony innych osób oraz związanego z tym nieustannego napięcia wewnętrznego. Prezentacja własnych umiejętności na przesłuchaniach, występach i konkursach może być dla uczniów uzdolnionych muzycznie źródłem nerwów i dyskomfortu. Również towarzyszące temu zjawisko tremy przed występem jest wskazywane jako czynnik powodujący silne napięcia.

Z kolei w szkołach plastycznych najczęstszą przyczyną stresu jest problem związany z oceną artystyczną i kryzysem twórczości. Uczniowie biorą regularnie udział w wystawach, konkursach, przeglądach. Należy zauważyć, że wysokie wymagania oraz lęk przed oceną ze strony nauczyciela prowadzą do silnego stresu, z którym uczniowie uzdolnieni plastycznie nie potrafią sobie skutecznie poradzić z powodu swojej wrażliwości emocjonalnej

Wyniki badań dotyczące radzenia sobie ze stresem wśród młodzieży uzdolnionej artystycznie

W ramach przeprowadzonych przeze mnie badań nad radzeniem sobie ze stresem w środowisku szkolnym przez młodzież uzdolnioną artystycznie dokonałam analizy porównawczej młodzieży uzdolnionej muzycznie i plastycznie w odniesieniu do młodzieży niesprofilowanej (uczęszczającej do szkół ogólnokształcących). Badania wykazały, że młodzież uzdolniona plastycznie reprezentuje istotnie wyższy poziom neurotyczności w porównaniu do młodzieży uzdolnionej muzycznie i niesprofilowanej. W sytuacjach trudnych uzdolnieni plastycznie mogą w większym stopniu odczuwać stres i popadać w stany lękowe, co w konsekwencji utrudnia im przystosowanie do nowych sytuacji. Może się to wiązać także z silniejszą, w porównaniu do pozostałych dwóch grup uczniów, skłonnością do zamartwiania się i doświadczania negatywnych emocji.

Uczniowie z trzech badanych grup różnią się w zakresie ekstrawersji. Młodzież uzdolniona muzycznie jest najbardziej ekstrawertywna, a więc otwarta, aktywna i towarzyska w relacjach interpersonalnych w porównaniu do swoich rówieśników uzdolnionych plastycznie oraz młodzieży uczęszczającej do szkół ogólnokształcących. Badania wykazały także, że w szkołach plastycznych jest więcej uczniów z niską samooceną niż w szkołach muzycznych i ogólnokształcących. Natomiast analizy przeprowadzone pomiędzy samooceną i płcią badanych wykazały, że dziewczęta i chłopcy ze szkół artystycznych różnią się w tym zakresie. Okazało się, że najwięcej dziewcząt uzdolnionych muzycznie i plastycznie charakteryzuje się niską samooceną. Chłopcy z obu grup w większości cechują się przeciętnym jej poziomem. Nie odnotowano tego typu różnic w poziomie samooceny pomiędzy dziewczętami i chłopcami ze szkół ogólnokształcących.

Co warto wdrożyć do praktyki edukacyjnej?

Rezultaty przeprowadzonych badań są istotne dla praktyki edukacyjno-wychowawczej oraz kształcenia i optymalizacji rozwoju uzdolnień. Trzeba pamiętać, że – poza wymaganiami stawianymi uczniom – niezbędnym elementem jest podmiotowość oraz indywidualizacja w procesie edukacji. Ogromne znaczenie ma nie tylko uwzględnianie potencjału poznawczego wychowanków, ale także zwracanie uwagi na czynniki osobowościowo-emocjonalne, które mogą odgrywać ważną rolę w radzeniu sobie z trudnościami i doskonaleniu indywidualnych zdolności. Dlatego w kształceniu uczniów uzdolnionych należy ujmować zarówno uzyskiwane przez nich efekty i osiągnięcia, jak i wszechstronny rozwój oraz kłaść nacisk na społeczny jego wymiar.

Specjaliści zajmujący się edukacją osób zdolnych i uzdolnionych skupiają się przede wszystkim na ich potencjale i wysokim poziomie określonych umiejętności. Twierdzą, że nie jest konieczne otaczanie ich opieką psychologiczno-pedagogiczną. Tymczasem rozwijanie uzdolnień wymaga wsparcia tak ze strony nauczycieli i rodziców, jak i rówieśników oraz wzajemnej współpracy między nimi. Uzdolnienia wiążą się zatem ze złożonością funkcjonowania w różnych sferach działalności, a wyniki badań doskonale to potwierdzają.

Stwarzanie właściwych warunków emocjonalnych, wsparcie w sytuacjach trudnych, zachęcanie do angażowania się w relacje interpersonalne, dialog i współpraca z rówieśnikami, uczenie asertywności, inteligencja emocjonalna oraz konstruktywne techniki radzenia sobie ze stresem to czynniki, które mogą przyczynić się do optymalizacji rozwoju uzdolnień. Wiedza i wsparcie osób uzdolnionych to elementy łagodzące trudności i napięcia związane z prezentacją efektów własnej pracy, uczestnictwem w konkursach czy wystawach. Mogą mieć wpływ na pozytywną i adekwatną ocenę własnych możliwości oraz pozwalać na dobre funkcjonowanie w środowisku szkolnym. Wśród uczniów uzdolnionych plastycznie, muzycznie i niesprofilowanych szczególną uwagę powinno się zwracać na kształtowanie właściwej samooceny i wiary we własne możliwości, co ma ogromne znaczenie w osiąganiu w życiu sukcesów na różnych polach działalności.

Kształcenie uczniów zdolnych i uzdolnionych we współczesnej szkole nie jest zadaniem łatwym. Jednakże zmiany, jakie przeprowadzono w systemie oświaty sprzyjają bardziej elastycznym metodom w edukacji. Większa jest też wiedza na temat specyfiki zdolności i uzdolnień. Miejmy nadzieję, że z biegiem lat trend ten będzie wzmacniany

Dr hab. Małgorzata Kuśpit, prof. UMCS – pracuje na Wydziale Pedagogiki i Psychologii UMCS w Katedrze Pedagogiki Pracy i Andragogiki. Psycholog, biegły sądowy. Specjalizuje się w problematyce myślenia twórczego, kreatywności, osobowościowych i emocjonalnych aspektów funkcjonowania osób zdolnych i uzdolnionych. Jest członkiem Polskiego Towarzystwa Psychologicznego oraz Polskiego Stowarzyszenia Terapii Przez Sztukę. Autorka publikacji naukowych, m.in. monografii: Temperament i kontrola emocjonalna a percepcja reklamy wizualnej (2010) czy Podmiotowe uwarunkowania radzenia sobie ze stresem w środowisku szkolnym młodzieży uzdolnionej artystycznie (2018). Posiada wieloletnie doświadczenie w prowadzeniu szkoleń i warsztatów rozwojowo-integracyjnych dla nauczycieli i dyrektorów szkół z zakresu: komunikacji, radzenia sobie ze stresem, motywacji do doskonalenia zawodowego, rozwijania twórczego myślenia, edukacji osób uzdolnionych