Komentarz ekspercki dot. praw zwierząt z okazji Ogólnopolskiego Dnia Praw Zwierząt. Zwierzę jako istota żyjąca

Komentarz ekspercki dr Emilii Nawrotek z Katedry Prawa Rolnego i Gospodarki Gruntami na Wydziale Prawa i Administracji UMCS dot. praw zwierząt z okazji Ogólnopolskiego Dnia Praw Zwierząt, przypadającego 22 maja.

1. Rozwój przepisów w zakresie prawa ochrony zwierząt

 Zalążki problematyki prawnej ochrony zwierząt w ustawodawstwie pojawiły się stosunkowo późno, bo dopiero w drugiej połowie XX w. W obowiązującym prawie międzynarodowym aktem dotyczącym bezpośrednio zwierząt jest sporządzona w Waszyngtonie 3 marca 1973 r. Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem. Co do zasady konwencja dotyczy zagrożonych gatunków, ale zawarte w niej odniesienia odnoszą się do humanitarnej ochrony zwierząt.  Na gruncie prawa europejskiego niekwestionowane znaczenie w tym zakresie mają konwencje przygotowane przez Radę Europy:

– Konwencja Rady Europy z 13 grudnia 1968 r. o ochronie zwierząt w transporcie międzynarodowym,

– Konwencja Rady Europy z 10 marca 1976 r. o ochronie zwierząt hodowlanych i gospodarskich (wprowadziła odpowiednie zasady bytowania zwierząt w systemach intensywnej hodowli),

– Konwencja Rady Europy z 10 maja 1979 r. o ochronie zwierząt rzeźnych (której zasadniczym celem było przyczynienie się do harmonizacji metod uboju w Europie, tak aby stały się bardziej humanitarne),

– Konwencja Rady Europy z 18 marca 1986 r. o ochronie zwierząt kręgowych używanych do

celów doświadczalnych oraz do innych celów naukowych (której głównym założeniem było ograniczenie używania zwierząt do celów doświadczalnych, a w szczególności obejmujących poszukiwanie metod alternatywnych tak, aby zapobiec niepotrzebnym cierpieniom, jak również lękom zwierząt,

– Konwencja Rady Europy z 13 listopada 1987 r. o ochronie zwierząt domowych (dotyczyła szeroko pojętego dobrostanu zwierząt)[1].

W 1977 r. w Londynie Międzynarodowa Federacja Praw Zwierząt przyjęła Światową Deklarację Praw Zwierząt, która 25 października 1978 r. została zatwierdzona przez UNESCO. W deklaracji ujęto podstawowe założenia tzw. humanitarnej ochrony zwierząt, którą wyznaczają aksjologiczne założenia wskazujące postawę w stosunku do zwierząt. W tym ujęciu przyjmuje się, że zwierzę nie jest rzeczą, przyznaje mu się prawa do odczuwania bólu i cierpienia, a także daje gwarancje do odpowiednich warunków bytowania[2].

Tradycje regulacji prawnej dotyczącej humanitarnej ochrony zwierząt w Polsce sięgają lat 20. XX w., wtedy ukazało się rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie zwierząt. Zasadniczą instytucją prawną rozporządzenia był zakaz znęcania się nad zwierzętami – zakaz ten był proklamowany w przepisie art. 1, który dodatkowo określa zakres przedmiotowej regulacji. Ważną cechą charakterystyczną aktu prawnego z 1928 r. była szeroka penalizacja naruszeń postanowień rozporządzenia, mianowicie wszystkie wypadki znęcania się nad zwierzętami uznano za wykroczenia[3].

Obecnie obowiązującą ustawą regulującą zagadnienia związane z ochroną zwierząt jest ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt, określającą aspekty postępowania ze zwierzętami kręgowymi, w tym zwierzętami kręgowymi wykorzystywanymi w celach naukowych lub edukacyjnych w zakresie nieuregulowanym w ustawie z dnia 15 stycznia 2015 r. o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych.

2. Zwierzę, ale co to jest?

 Należy podkreślić, że ustawodawca nie zdecydował się na stworzenie definicji legalnej „zwierzę”. Jednakże przepis artykułu 2 u.o.z. określa zakres przedmiotowy ustawy, ograniczając go do zwierząt kręgowych, co oznacza, że wskazane zasady postępowania w stosunku do zwierząt nie odnoszą się do mięczaków, skorupiaków czy owadów, bowiem nazwa tej grupy nawiązuje do wsypującego w ich budowie kręgosłupa.

W miejsce definicji, na mocy  przepisu art. 1 u.o.z., statuowana została podstawowa dla tego aktu prawnego zasada, wskazująca, iż zwierzę nie jest rzeczą. Jest to istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia.

Ustawodawca w ten sposób dokonuje zabiegu dereifikacji zwierząt, który sprowadza się do  stwierdzenia, że zwierzę nie jest rzeczą, natomiast  przepisie w art. 1 ust. 2 u.o.z. wskazano, iż w sprawach nieuregulowanych w ustawie do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy. Ujęcie zwierząt tak jak rzeczy ma znaczenie przede wszystkim ze względu na kwestie cywilnoprawne,  ponieważ mogą one stanowić przedmiot własności[4].  Ustawodawca wskazuje dalej, że  człowiek jest winien zwierzętom poszanowanie, ochronę i opiekę. Zaś  każde zwierzę wymaga humanitarnego traktowania zgodnie z przepisem art. 5 u.o.z.

Jak już wspomniano, ustawodawca nie definiuje pojęcia „zwierzę”, jednakże wskazuje w ustawie kategorie zwierząt, a także określa poszczególne zasady postępowania w stosunku do nich. I tak w słowniczku ustawowym znajdziemy definicję legalną: zwierząt bezdomnych (art. 4 pkt 16), zwierząt domowych (art. 4 pkt 17), zwierząt gospodarskich (art.4. pkt 18), zwierząt laboratoryjnych (art.4 pkt 19), zwierząt wykorzystywanych do celów specjalnych (art.4 pkt 20) oraz zwierząt wolno żyjących (dzikich) (art. 4 pkt 21).

3. Humanitarne traktowanie zwierzęcia

 Celem ustawy o ochronie zwierząt jest zagwarantowanie wprowadzenia pewnych minimalnych standardów postępowania  w stosunku do zwierząt zaliczonych do odpowiednich kategorii. W celu zagwarantowania realizacji określonych założeń ustawodawca wprowadza katalog zakazów i nakazów w zakresie postępowania ze zwierzętami[5].

Przepis art. 5 u.o.z.  stanowi, że każde zwierzę wymaga humanitarnego traktowania. Pojęcie humanitarnego traktowania jest pojęciem prawnym zdefiniowanym w przepisie art. 4 pkt 2 jako traktowanie uwzględniające potrzeby zwierzęcia zapewniające mu opiekę i ochronę.  Do kogo adresowana jest norma zawarta w art. 5 ustawy? Adresatem dyspozycji zawartej w przepisie art. 5 jest każdy, kto pod jakimkolwiek tytułem (tj. własność, posiadanie, dzierżenie) ma styczność ze zwierzęciem[6].  Humanitarne traktowanie wyrażone jest w zakazach:

• nieuzasadnionego lub niehumanitarnego zabijania zwierząt oraz
• znęcania się nad zwierzętami, rozumianego jako zadawanie albo
  świadome dopuszczanie do zadawania bólu lub cierpień

Ponadto ustawa kompleksowo określa poszczególne zasady związane np. z obowiązkami w zakresie transportu zwierząt. Wskazuje szczegółowo zasady postępowania ze zwierzętami gospodarskimi, domowymi, zwierzętami dziko żyjącymi czy ze zwierzętami wykorzystywanymi do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych. Kolejno w ustawie o ochronie zwierząt została opisana reglamentacja przeprowadzania procedur doświadczalnych z użyciem zwierząt[7].

4. Nadzór

Organy administracji publicznej zobowiązane są przez przepisy ustawy o ochronie zwierząt do współdziałania w tym zakresie z odpowiednimi instytucjami na szczeblu międzynarodowym, jak i krajowym. Inspekcja Weterynaryjna sprawuje nadzór nad przestrzeganiem przepisów o ochronie zwierząt. Natomiast w celu realizacji przepisów ustawy Inspekcja Weterynaryjna oraz inne właściwe organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego współdziałają z samorządem lekarsko-weterynaryjnym oraz z innymi instytucjami i licznymi organizacjami społecznymi, których statutowym celem działania jest ochrona zwierząt.

Ustawodawca podkreśla istotne znaczenie edukacji społeczeństwa w zakresie podstawowych standardów ochrony humanitarnej ze strony człowieka, dlatego w kwestii realizacji zakładanego celu przez ustawodawcę zgodnie z art. 8 ust. 2 u.o.z. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania  zobowiązany jest zgodnie z treścią przepisu do uwzględnienia problematyki ochrony zwierząt w podstawie programowej kształcenia ogólnego, zaś
zarząd województwa przygotowuje i wykonuje program upowszechniania
znajomości przepisów ustawy wśród rolników przez wojewódzkie ośrodki doradztwa
rolniczego ( art. 8 ust. 3 u.o.z.).

5. Wnioski

Nie ulega wątpliwości, że zwierzęta  stanowią zasadniczy komponent, element środowiska przyrodniczego. Ustawa o ochronie zwierząt obejmuje kompleksowo ochronę „braci mniejszych” i wskazuje standardy postępowania w zakresie różnych kategorii zwierząt. Należy podkreślić, że ustawa jest przesiąknięta treściami moralnymi, odwołuje się do wartości aksjologicznych[8]. Niewątpliwie, ze względu na szczególny charakter przedmiotu ochrony, ustawodawca ma utrudnioną pracę w zakresie kreowania rzeczywistości, bowiem problematyka znęcania się nad zwierzętami czy też podstawowych standardów – warunków egzystencji zwierząt  jest tematem chwytliwym szczególnie dla mediów, a niektóre rozwiązania prawne zawarte w ustawie mogą wzbudzać kontrowersje i nietrudno o komentarze zabarwione  podtekstem emocjonalnym[9]. Należy uświadomić sobie jednak, że zwierzę, jako istota żyjąca, zdolna jest do odczuwania cierpienia – nie jest rzeczą. Powinniśmy brać odpowiedzialność za swoich „mniejszych braci” – nie bądźmy obojętni na jakąkolwiek krzywdę, bowiem z moralnego punktu widzenia jesteśmy zobowiązani do reagowania, to jest nasz obywatelski obowiązek! Jeżeli jesteśmy świadkami znęcania się nad zwierzętami, o tym fakcie zawiadamiamy Policję, Straż Miejską, Inspekcję Weterynaryjną lub organizację zajmującą się statutowo ochroną praw zwierząt. Tego typu interwencja nic nas nie kosztuje, a może uratować niejedno istnienie.

Bibliografia:

Król M. A. , Humanitarna ochrona zwierząt [w:] Prawa i obowiązki przedsiębiorców w ochronie środowiska, pr. zb. red. P. Korzeniowski, Warszawa 2010.

Miłkowska-Rębowska J.,  Górski M., Ochrona użytkowa zasobów biosfery [w:] Prawo ochrony środowiska, (red.) M. Górski, Warszawa 2021.

Miłkowska-Rębowska J., Nowy model humanitarnej ochrony zwierząt – karnoprawne instrumenty ochrony i kształtowanie obowiązków gmin w zakresie przeciwdziałania bezdomności zwierząt, Przegląd prawa ochrony środowiska, Nr 1/2012.

Micińska-Bojarek M., Europejski standard doświadczeń na zwierzętach. Aspekty humanitarno-prawne, Przegląd prawa ochrony środowiska, Nr3/2012

Mroczkowski S., Ochrona zwierząt w świetle prawa i etyki, Przegląd hodowlany nr 1/2017

Mroczkowski S., Frieske A.,Sitkowska B., Grochowska E., Piwczyński D., Prawne aspekty humanitarnej ochrony zwierząt, Przegląd hodowlany nr 2/2015.

Radecki W. , Ustawa o ochronie zwierząt. Komentarz, Warszawa 2015.

Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 572).

Emilia Nawrotek – doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Prawa Rolnego i Gospodarki Gruntami na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie. Specjalizuje się w prawie rolnym oraz prawnej ochronie rolnych zasobów naturalnych.  Autorka publikacji naukowych z zakresu tej tematyki.

[1] M.A. Król, Humanitarna ochrona zwierząt [w:] Prawa i obowiązki przedsiębiorców w ochronie środowiska, pr. zb. red. P. Korzeniowski, Warszawa 2010, s. 458.

[2]  J. Miłkowska-Rębowska, M. Górsk, Ochrona użytkowa zasobów biosfery [w:] Prawo ochrony środowiska, (red.) M. Górski, Warszawa 2021,  s. 818-819.

[3] W. Radecki, Ustawa o ochronie zwierząt. Komentarz, Warszawa 2015, s. 16.

[4]  M.A. Król, Humanitarna ochrona zwierzą… opt. cit. s. 459.

[5] Zob. szerzej: J. Miłkowska-Rębowska, Nowy model humanitarnej ochrony zwierząt – karnoprawne instrumenty ochrony i kształtowanie obowiązków gmin w zakresie przeciwdziałania bezdomności zwierząt, Przegląd prawa ochrony środowiska, Nr 1/2012, s. 9-33; S. Mroczkowski, A. Frieske, B.Sitkowska, E. Grochowska, D. Piwczyński Prawne aspekty humanitarnej ochrony zwierząt, Przegląd hodowlany nr 2/2015, s. 34-36.

[6] W. Radecki, Ustawa o ochronie zwierząt…. opt. cit.,  s. 66.

[7] Zob. szerzej: M. Micińska-Bojarek, Europejski standard doświadczeń na zwierzętach. Aspekty humanitarno-prawne, Przegląd prawa ochrony środowiska, Nr3/2012, s. 112-127.

[8] Zob. szerzej: S. Mroczkowski, Ochrona zwierząt w świetle prawa i etyki, Przegląd hodowlany nr 1/2017, s. 4-6.

[9] W. Radecki, Ustawa o ochronie zwierząt…. opt. cit